Lesboseko huri apartatu hartan

Nire burua zerbaiten ihesean harrapatzen dudanean “Merkatari aberatsaren morroia” deritzon ipuina gogoratzen dut, Bernardo Atxagaren istorio liluragarri hori, lehen aldiz irakurri nuenetik sekula ahaztu ez dudana eta zuk oraindik ezagutzen ez baduzu ziur zeuregatuko duzuna. Oroimenean itsatsita dudan kontakizun honek nire pentsamendua hartzen du gotorleku, adibidez, konpromezu bati alde egin nahi diodanean edo pertsona bat urrutian utzi nahirik, nolabait hanka egin nahi dudanean. Aipatutako ipuina patuaren eta askatasunaren arteko hari fin horrek igorritako tintaz idatzita dago. Gure bizitza erabakita al dago? Bizitza dadoen jokoa al da? Ala ajedrez partida bat? Heriotza despistatu al dezakegu bizitza pixka bat luzatuz? Errenditzea al da hoberena?

Azken bolada honetan asko oroitzen naiz ipuin honetaz baina ez da ni ihesi nabilelako. Errefuxiatuen dramak pizten dit ipuina buruan. Idomeni, Kios edo Lesbos hitzek Atxagaren Ispahanera naramate, aipatutako ipuinera. Orduan merkatari aberatsaren morroia imajinatzen dut. Bagdadeko merkatuan dago erosketak eginez, bat batean, Heriotza azaldu den arte, errefuxiatuen jatorrizko herrietan bezala. Morroia beldurtuta dago beltzez jantzitako gizona ikustean. Are gehiago keinu egin diola konturatuta. Heriotzaren keinua bizitzaren amaierara iritsi den ideiarekin lotu du. Akabo, azokatik irten da etxera abiatuz. Merkatari aberatsari zaldi azkar bat eskatu dio ihesa ahalbideratuko diona. Ispahango huri apartatura doa abiadan, bizitza jokoan duen egonezinarekin. Urrutira alde egin nahi du morroiak, urrutira. Antzeko ihesa aukeratu dute errefuxiatuek mafien edo bidaia inposibleen bitartez. Bagdadetik Ispahanerako bidea edo Siriatik Europarakoa, beraz, ihesarena bilakatu da, tranparena, askatasunarena?, arrain batzuek harrapatzaileak engainatuz euren azala kolorez aldatzen duten bezala.

Bitartean, merkatari aberatsa, bere morroiaz kezkatuta, Bagdadeko azokara abiatu da Heriotzarekin hitz egitera. Galdetu dio ea zergatik egin dion amenazuzko keinua bere morroiari. Heriotzak erantzun dio ez dela amenazuzko keinua izan, harridurazkoa baizik. Harritu egin da morroia Bagdaden ikusteaz, Ispahanetik hain urrun, alegia. Bertan hartu behar baitu Heriotzak morroia gauean, Bagdadetik hain urrun dagoen Ispahanen. Heriotzari ihes egitea, horrela kontatuta, mamu beltzaren ahotik sabelera zuzentzea bezala litzateke, patuaren azken sonetoak sortzea.

Baina hor ez da bukatzen istorioa. Ipuinaren amaierak, hainbat bertsio ditu eta miresgarria da morroiak Heriotza despistatzen duela kontatzen duen hori. Ispahango ispilu denda batean gertatzen da, bidaia luzea eta gero, Heriotzak eta morroiak egunsentia gertu dutelarik. Ispiluek erreflejatzen duten guztietatik zein da benetako morroia? Heriotzak ez daki zein den bere harrapakina eta zein bere irudia islatzen duen ispilua. Joku hau posible egiten du literaturak ipuinaren bigarren bertsio honetan eta segundu batez bada ere, bizitza hilezkor gailendu zaio bere etsaiari.

Patuaren eta bizitza guk geuk idatzi dezakegula sinistera eramaten gaituen askatasunaren arteko talka hori dabilkit, bada, bueltaka nire imajinazioan telebistako albistegietan errefuxiatu-esparruen irudiak bazkariarekin edo afariarekin nahasten zaizkidanean. Lesbos edo Idomeni Ispahan dira, esaten diot nere buruari. Eta ispiluak gero eta errefuxiatu gehiago erreflejatzen ditu. Arazoa hazten doa. Errefuxiatuek euren jatorrizko herrietako ankerkerian ikusi dute Heriotza eta urrunera ihes egin dute bizitzaruntz. Batek daki, ihesaldi horretan Heriotza ez ote den ariko aipatutako harridurazko keinu hori egiten. Nola ote da posible Greziako kostetan zanpatuko duen pertsona,  hain urruti dauden Sirian, Afganistan edo Pakistanen ikustea lehenago? Atxagaren Ispahango huri apartatua, Lesbosekoa izan liteke. Europatik apartatu nahi ditugun biktimen beste hiri sinbolikoa da.  Batzuek ihesean Heriotzaren eskutik irentsiak izatearen patua zeramaten eurekin. Errefuxiatu-esparruetan bizirik dirauten pertsonen errealitatea oso bestelakoa da, baina ez dakit bizirik dauden hildakoak ez ote diren euren bizitza-balditzak ezagutu ondoren, euren neke emozionala kontutan hartuta, bizitza duinetik apartatua izatea sentitzeak suposatzen duen infernuarekin. Gogora datozkit Espainiako Gerra Zibilaren kontestuan ihesean alde egin zuten batzuen patuak. Espainiatik  ustez ihes egin Parisera, bertan erbestean bizi ondoren, Bigarren Mundu Gerran kontzentrazio-esparru nazietan amaitzeko. Ihesa abentura arriskutsua bezain hilgarria litzateke horrela.  

Martxoaren 20ko Brusela eta Ankararen arteko paktua albistegietan ezagutu dugu lotsaren eta ulertezintasunaren artean, eta hainbeste traje eta korbatek ez digute biktimen bizitzekin konektatzera eramango gaituzten enpatia piztu. Hain zuzen ere, hori eskatu behar baitiegu gure albistegiei edo Europatik datozen erabakiei: anestesiatik urrundu eta enpatiara eramango gaituzten kontakizunak. Errefuxiatuen drama hezur-haragituko duten testigantzak, aurpegiak, izenak. Diskurtso legaletik diskurtso etikora eramango gaituzten istorioak. Non geratzen dira giza eskubideak? Zer zirrikitutatik doaz horiek ere ihesbidean? Legala den oro al da, bada, etikoa?

Diskurtso ofizialari galdera hauen erantzuna eskatzea, baina, gehiegitxo ez ote den pentsatzen dut, zoritxarrez. Bestela ez genituzke errefuxiatuak -Europako betaurrekoekin- ikusiko ikusten ditugun bezala, hau da, pertsonak ez balira bezala. Identitate gabeko masa galdua eta kriminala bailiran. Gerratearen zama gainetik kendu ezinak ematen dien inor-ez-naiz etiketarekin. Kazetari askok salatzen dute hori eta txalogarria da egiten dutena. Are gehiago euren lana mugatzen saiatzen direla jakinda.  Batzuetan, ordea, zerbait falta den sentsazioak, gehiagoren gose uzten nau. Agian literaturak edo zineak ematen diguten begiradaren beharrean nago. Horiek eskeiniko dizkidaten kontakizun enpatikoen premian. Ni horrelako istorioen zain nago, bederen. Zeren idazle edo zinegile horiei esker izango dugu urte batzuk barru errefuxiatuen dramaren fikzio hunkigarriena eta benetakoena. Batzuek Europa edo Ispahan bidean Heriotza nola despistatu zuten kontatuko dute euren obretan. Edo Heriotzaren atzaparretan nola erori zirenen istorioak ezagutuko ditugu. Agian ezer egin ez genuen damua sentiaraziko digute, biktima bezala ikusi ez genituela salatuz. Zalantzarik gabe, biktima horien artean, idazle asko egongo da drama horren fikzio borobil bat jada buruan duena. Ideia horiek gauzatu daitezen baino ez dut eskatzen. Literaturak justizia egiterik baleuka bezala. Obra horietan, beranduegi ez bada, gure morroiaren edo errefuxiatuen sufrimenduarekin bat egingo dugu. Eta, jakina, istorio horiek itsatsita geratuko zaizkigu, niri Ispahan bezala. 

Argazkian: Jorge Semprún. Holandara ihes egin zuen Espainiako Gerra Zibilean. Ondoren erbestean bizi izan zen Frantzian eta bertatik Bigarren Mundu Gerran, Buchenwald kontzentrazio-esparru nazira deportatu zuten. Esperientzia hau kontatu zuen ondoren bere liburuetan.