Larunbateko azokan

Zer egiten dugu gure begiekin? Ikusi ala begiratu? Ostiral edo larunbateko erosketak egiteko momentua iristean gure buruari froga bat egin diezaiokegu gure begiak zertan dabiltzan jakiteko. Ikusi nahi ez duen itsua baino okerragorik ez dagoela gogorarazten digu atsotitz batek. Norbaitek parez-pare duen zerbait ikusi nahi ez duenean eta horri begiak ixten dizkionean erabailtzen ditugu hitz horiek. Nolabait esateko, norbaitek zerbait ikusi ikusten duenean baina horri begiratzeko gai ez denean. Hau da, ikusteko begiak irekitzea nahikoa da. Begiratzeko ordea, begiak ez ezik, pentsamendua eta harridura aktibatu behar dira, zentzu batean. Bi begi eder eta funtzional eduki ditzakegu itsuak direnak, begiratzen ez dakitenak. Ikuste soilak ez du suposatzen begiekin gauzak ikutu, ferekatu eta sentitu behar ditugunik. Begiradarekin, ostera, ez da gauza bera gertatzen.

Nik neuk egiten dut aipatu dizuedan froga. Adibidez, Donostiako Bretxa merkatuan paseatuz begirada hori pizten bazait bizitzarekin konektatuta nagoela sentitzen dut. Lore saltzaileak hortxe izaten ditugu garaiean garaiko lore-sortak eginez, koloreak eta edertasuna banatuz. Baserritarrek baratzeko lan sakrifikatua erraza izango balitz bezala aurkezten digute euren mahai atonduekin dela uda, dela negua. Barazkiek urteko zein garaietan gauden esaten digute eta bizitzak aurrera darrai duela ere bai. Produktu hauen aromek memoriako toki nahiz garai desberdinetara garamatzate larunbateko jendartean ibiltzeak ematen duen bizitasunarekin. Barazki hauek garbituta eta txikituta saltzen dituenik ere bada, naturaren eta gizakiaren arteko lotura ordenatu baten irudi bezala. Berdeak bereizten ditugu batez ere, gorriak, laranjak, okreak… ere bai. 

Literatura Nobel saria irabazi duen Svetlana Alexievich andereak bizitzarekiko begirada hori piztera garamatza bere Crónicas de Chernóbil liburuan, non muturreko sufrikario gorrienak kontatzen dizkigun hondamendi nuklearraren kontestuan. Pertsona partikularrek dute protagonismoa. Izen-abizena duten pertsonetatik abiatuta kontatzen zaigu tragedia, mundua pertsonaz persona esplikatu eta ulertuko balitz bezala. Pertsonetatik ideietara abiatuz eta ez alderantziz. Txernobyl bezalako infernuak bizitzaz pentsatzera daramatza Svetlana eta bere elkarrizketatuak. “Etorkizunean Txernobyl ulertzeko eginkizuna izango dugu. Txernobyl filosofia bezala” dio Natalia Arsénievna Roslovak, tragediek filosofatzera garamatzatela iradokiz. “Txernobyli buruz hitz egiten duzunarekin hitz egiten duzula, mundu guztia filosofatzen hasten da” dio ildo beretik Serguéi Vasílievich Sóbolevek. Tragediaren kontakizun eta filosofia honetan, Alexievich-en liburuak (ia-ia erradioaktibitatea duela ematen du liburuak eskuetan hartzean) natura, baratzak, bizitza ditu behin eta berriz aipagai eta horregatik, bizitzaren begirada hori pizten digu. Tragediak behar al ditu gizakiak benetan pentsatu eta begiratzeko? Hor doa galdera. Hondamendiaren krudeltasunaren intentsitate berarekin egiten du eztanda naturak Alexievich-en liburuan. Hunkitzeraino eramaten gaitu berak, Txernobylgo nekazari batzuk hondamendia eta gero euren lurrak, euren baratzak landatzen jarraitu zutela irakurtzean. Ez zen erradiaktibitatea ikusten eta natura hain zegoen indartsu, eskuzabal…

Hitz gutxitan, ikustetik, begiratzera garamatza Svetlanak, alegia, itsutasunetik benetako ikusmen posiblera. Eta hori praktikatzeko toki arrunt bezain esanguratsua da azoka. Merkatuak emankortasunaren irudi dira, horregatik, ezin gara edozein modutara bertara joan. Begirada jantzi behar dugu etxean erosketetako poltsa hartzean, barazkiek gu limurtzen gaituztela badirudi ere gu izan beharko baikina eurak erakartzen saiatu beharko ginatekeenak. Gugana etortzen jarraitzeko. Merkatu polit asko dauzkagu inguruan. Gure herrietan zein gure hirietan. Tradizio handiko horietako batzuk dira adibidez Ordiziako azoka eta Santa Lutzi egunekoa, Urretxu-Zumarragan. Era berean, esan ohi dugu Euskal Herriko baratza Nafarroako Erriberan dugula eta hortik eta beste hamaika baratzetatik betetzen direla biziz gure azokak. Bada merkatu hauek beren bizitatasun guztiarekin aurkezten zaizkidanean edo soro oparo bat ikusten dudanean nire gogora etortzen den pertsona bat. Orduan bera ikusten dut azokan pauso mantso-mantsoak emanez, lasai, postu desberdinetan geldituz eta dena begiratuz. Bere jarrera hori neureganatu nahiko nuke nolabait. Guztiona izan beharko litzateke. Bera sarri entzungo duzu ilargia ahotan duela noiz landatu edo ilea moztu behar den esanez. Ilargiak berak gaua argitzen duen bezala, berak ni argitzen daki. Bizitzari begiratzen dioten begiez ari natzaizuen honetan, bizitza eman zidan gizona dut gogoan. Nire aita. 

Argazkia: Henri Cartier-Bresson

Las carreteras de Moscú

Ahora debe de estar todo nevado. El blanco de la nieve como una crema cosmética barata derramada en un intento de embellecer y disimular el largo invierno en Moscú. Un invierno que endurece los rasgos del rostro de la ciudad. Una cara  dibujada de arrugas como vías de tren, como carreteras hacia toda la inmensa Rusia con la principal calle de Moscú, la vía Tverskaya, como punto de partida. Los coches que la atraviesan en procesión a pesar de los atascos nos hablan de las vías moscovitas que ahora estarán en su cenit invernal. Todo queda sepultado bajo la nieve.

Las carreteras de Moscú son el rostro de esa joven que tiene una relación con un chico. Forman una pareja que necesita de esas fuertes nevadas para la supervivencia de su relación. Unas tormentas de nieve que todo lo tapan y los lanzan a la inercia automática para sentirse cómodos en esa pista inmaculada que aparentemente los deja la nieve en el camino de su relación. Cuando caen los primeros copos de nieve a mediados de octubre empieza el curso y con ello la rutina que maquilla la verdadera realidad de su historia. Las carreteras empiezan entonces paulatinamente ese repetitivo proceso de acumular nieve y verse recorridas por máquinas quitanieves que limpian a destajo la vía a los conductores. Su relación es esa misma carretera moscovita.

Hay autopistas que salen de la capital rusa como si fueran construidas con un lápiz y una regla. Tan derechas que no harían falta ojos para conducir el coche y llegar al destino deseado atravesando kilómetros y kilómetros. Tan rectas como la relación de esa joven que necesita de unos ojos ciegos para seguir soslayando la verdadera naturaleza del compromiso que le une a su pareja. Es mejor seguir en la relación porque la alternativa de dejar suena a demasiada incertidumbre y soledad. Se prefiere dar continuidad a ese corazón congelado enterrado sobre una capa de hielo, sobre una capa de invierno sin luz, que mirarse en el espejo. Son historias que se quedan bellas sumergidas bajo la nieve que todo lo calla, todo lo guarda.  

Pero se asoma abril, llega mayo, y con ello el deshielo. Es entonces cuando sale a la luz todo el deterioro de esas calzadas que han soportado unas durísimas condiciones climatológicas y físicas. Empieza a ser incómodo transitar con el coche entre tantos baches, hoyos, perforaciones que tiene la carretera llena de barro, piedras, agua. A veces ese incipiente deshielo es puesto en pausa por otra nevada primaveral que otra vez guarda los secretos de esa carretera, esa relación incompleta. Sin embargo vuelve a imponerse el deshielo definitivo. Ahí es cuando se ve –cuando empieza a llegar el verano y las vacaciones- que la relación no marcha bien y que estar en ella se hace insoportable. Así, la época estival –como ocurre con las vías moscovitas con múltiples obras que llenan de más atascos la urbe- es aprovechada para reparaciones. La pareja entra entonces en una crisis justo cuando más invita la vida a la diversión. No se plantean que quizá sea mejor dejar la relación. No. Llegan erróneamente a proponerse cambiar. Cambiar para estar con ella. Cambiar para seguir con él.

Esa joven puede que salve su relación durante el verano (como de hecho se renuevan también las carreteras moscovitas) y que la crisis refuerce su vínculo con él. O tal vez cabe la posibilidad de que la relación finalmente muera.  Un fallecimiento doloroso y frustrante. Pero la disyuntiva de enterrarse viva en un nuevo invierno moscovita sería inaguantable: mantener todo cálidamente cubierto, disimulado bajo una blancura infinita de cremas cosméticas que venden una supuesta y fingida felicidad.  

Barkatu

Haur eta Gazte Literaturako idazle ezagunetariko bat dugu Gianni Rodari, ekarpen itzela egin duena esparru honetan. Bere estiloak Italiatik mundura garamatza fantasia eta jolasa hitzaren bitartez josiz eta musikatuz. Irakurlea bizitzaz maiteminduaraziz. Arteaz. Umeentzako liburuak dira bereak, baita ume handientzat ere. Alegia, norbera izan zen ume hura bizirik mantentzen duten helduentzat edo berpiztu nahi dutenentzat, bederen. Eta niri idazle hau deskubrituarazi zidaten bezela ni ere saiatzen naiz nire ingurukoak rodarizatzen. Horregatik, noizbehinka berak proposatutako ariketa bitxi bat egiten dut. Binomio fantastikoaren ariketaz ari natzaizue, Gramática de la fantasía liburuan istorioak asmatzeko aurkezten duena. Bere proposamena honetan datza: bi hitz aukeratu behar dira (euren artean zerikusirik ez dutenak) eta ipuin bat sortu.  Hain sinplea eta hain zaila. Horren aberatsa eta horren eskema apurtzailea. Izan ere pentsamendua bikoteetan antolatzen da gaua eta eguna bezala, baina, unibertso desberdinetatik datozen hitzak ezkontzea batzuetan politikan deitzen dioten batuketa antinatural horietako bat egitea baino arrotzagoa suertatzen da. Horrela, nola asmatuko genuke, adibidez, txokolatea eta alfonbra hitzekin istorio bat? Txokolatea alfonbrara erori zen eta…

Jarrai dezagun ariketarekin. Bi hitz aukeratuko ditugu berriro ere. Horietako bat hauxe: “barkamena” hitz potoloa. Eta bestea? Pentsatzen jarriz gero berehala jabetuko gara barkamena hitzaren unibertso semantikoan abaniko zabal batean sartzen diren hitzak ditugula. Jakina, “barkamena” eta “infidelitatea” edo “barkamena” eta “malkoa” binomioak berehala akoplatzen zaizkigu. Ostera, ez hain automatikoki baina “barkamena” eta “leihoa” hitzak elkarrekin dantzan jarriko genituzke. Honek barkatzearen ekintza gizakiaren bizitzan edonon eta edonola erabat errotuta dagoela pentsatzera garamatza. Eskemak apurtzen dizkiguna ez da bigarren hitza edo zer den barkatu behar dena, baizik eta barkatzea bera, hori beti baita zerbait zaila. “Hori ezin dut inondik inora barkatu”. “Inoiz ez dut hura pasako”, aspaldiko zerbait bada ere. Barkatzearen ekintza jasotako mina alboratzea eta ezikusiarena egitea dela iruditzen zaigu. Ahulagoak egiten gaituela eta ez indartsuagoak. Eta norberari barkatzea tokatzen zaiona beti da barkatzeko zailena eta ezinezkoena.  

Bizitzak barkamenarekin denori planteatzen dizkigu binomio zailak. Txokolatea eta alfonbra bezalako hitz bi konbinatzea bezala. Ordenagailua eta olatua bezala. Zapata eta esnea. Zerbait barkatzea tokatzen zaigunean minak ez digu ikusten uzten eta binomio fantastikoa, binomio ezinezko egiten dugu, bizitzari ateak itxiz, gure zorionaren ateak blokeatuz. “Beranduegi da barkatzeko”, “mina gailentzen da”. Ez ote zaigu ahaztuko, ordea, batzuetan guri norbait barkatzea edo ez barkatzea aurkezten zaigun bezala, norbaitek gu barkatzea edo ez barkatzea duela parez-pare? 

Barkamenarekin ankerkeria asko konbina ditzakegu edo eguneroko bizitzako hamaika tontokeria. Eta honekin gogoratzen dugu hobe dela injustizia bat pairatzea, injustizia hori egitea baino. Esan gabe doa, justiziak asko dakiela injustiziaz. Jaiotzen garenean, baina, denok egon beharko genuke prest –injustiziaren erreinura jaiotzen garen heinean, alegia, mundura- barkamenarekin binomio fantastikoak egiteko, hauek nonsense ikutuarekin absurdotzat eman badaitezke ere. Ikuspuntu honek bizitzarekin sormen jarreran egotera garamatza, hau da, bizitza bizitzeko portaerara. Gianni Rodariren hitzak moldatuz, errealitateari (kasu honetan bizitzari edota barkatu behar diogunari) etxeko ate nagusitik pasatzen uzten ez badiogu ere, leihotik sartzen lagatzen diogula.  

Batzuetan barkamena kristautasunarekin edo orokorrean erlijioekin lotzen dugu baina ohitura laiko unibertsal bat izan beharko litzateke eta gizarteak horretara bultzatu beharko gintuzke. Esate baterako, “Aita Gurea” orazio kristauak “barkatu gure zorrak, guk ere gure zordunei barkatzen diegunez gero” hitzekin azpimarratzen digu barkamenak, barkatzea eta barkatua izatearen bi aldeak dituela. Pentsarera zaramatza “Aita Gurea” orazioak ikuspuntu erlijiosotik baina baita edonor hunkitu dezakeen poema laiko handi bat bezala.

Barkamena hitz handia da, bizitzari bere handitasunean bizitza izaten utziko bagenio bezala. Rodariren ipuinen fantasia ezinezkoak, bada, hori gogorarazten digu: bi muturrek artea egin dezaketela eta gu agian artistak ez bagara ere, artearen hartzaileak garen heinean, esklabuak ere ez garela (kasu honetan -eta barkamenaren binomioari helduz gero- bizitzaren esklabuak). Ezin da ahaztu, ordea, barkamena ez dela minak desagertarazten dituen botoi automatiko bat. Horregatik, nola erreparatu egindako mina? Bai luzea eta mamitsua barkamenaren ipuina. 

Argazkia: Elliot Erwitt